Tiendemanntall vs leidang vs landskyld

[gj11703]

Jeg holder på å studere ulike kilder i lensregnskapet (første halvdel av 1600-tallet), og har lagt merke til at det ikke alltid er de samme personene som er listet i tiendemanntallet som i jordebøkene (leidangen).

Jeg regner med at de som betalte tiende var leilendingene på gården, men hvem er det som er listet i leidangen i jordeboka? Og hva med listene over landskyld i jordeboka? Listene over landskyld samsvarer mer med tiendemanntallet enn med leidangen. Er det noen som kan gi en grei oppklaring av hva de ulike listene representerer, og hvem som er oppført hvor?

Formålet mitt er å kartlegge brukerne av ulike gårder over tid.

[Ivar Ståle Ertesvåg]

Jeg holder på å studere ulike kilder i lensregnskapet (første halvdel av 1600-tallet), og har lagt merke til at det ikke alltid er de samme personene som er listet i tiendemanntallet som i jordebøkene (leidangen).

Jeg regner med at de som betalte tiende var leilendingene på gården, men hvem er det som er listet i leidangen i jordeboka? Og hva med listene over landskyld i jordeboka? Listene over landskyld samsvarer mer med tiendemanntallet enn med leidangen. Er det noen som kan gi en grei oppklaring av hva de ulike listene representerer, og hvem som er oppført hvor?

Det "enkle" svaret er at det er brukaren (kalla "leilending" anten han bygslar eller eig bruket) som betalar leidang og tiende, og evt. landskyld.

Det er fleire grunnar til avvik frå dette:
- rekneskapen er ein rekneskap over innbetalt skatt/avgift til kongen. Dersom nokon ikkje kan betale eit år, står det ikkje i rekneskapen. I tingbøkene (som gjerne byrjar noko seinare enn først på 1600-talet) kan vi finne oversyn over restansar som futen freistar å drive inn.
- futen (eller kanskje assistenten, "hovmann") hadde rimelegvis med seg lister over brukarar med skatt frå åra før - altså kladden eller ein kopi frå året før. Då kunne det lett skje at namnet på skattytaren følgde med over i den nye lista, saman med gardsnamn og skattesum. Det kan gjere at folk "overlevde" seg sjølve med fleire år i listene, eller at eit feilskrive namn fekk "leve" vidare i nye lister. Særleg når det er ulike lister (og tidspunkt) for leidang, for tiende og for andre skattar, kan namna verte ulike. Vi ser dett frå gardsnamna også - der ulike skriftformer (eller jamvel namn) følgjer ulike lister (sjå om "Dankesvik" her: http://folk.ntnu.no/ivarse/slekt/fortidsgardar.pdf ).
- det var ikkje alltid eit klart skilje mellom brukseiningane. To familiemedlemer (t.d. far og son, bror og bror) som driv saman, kan vere førte som ein eller som to skattytarar.
- det var ikkje alltid eit klart skilje mellom "leilending", "øydagardsmann" og "husmann". Det er uklart kva det siste eigentleg er, men på Sunnmøre betalte "husmenn" leidang, men ikkje tiende. I nokre lister ser det ut til at ein "husmann" frå ei liste er "leilending" i ei anna.

Kva område er det snakk om (i ditt tilfelle)?

[gj11703]

Så det skal altså i utgangspunktet være samme person(er) som figurerer på alle disse tre listene, men at noen kan "henge igjen" etter sin død, og enkeltpersoner kan i noen tilfeller representere flere personer på samme gården?
Hvis så er tilfelle, så tror jeg at jeg kan løse opp i de fleste flokene som har oppstått. Det virker imidlertid som om det er tiendemanntallet som er mest "oppdatert" av disse tre - med noen unntak selvfølgelig.

Området jeg ser på er Hemne tinglag i Fosen len.

Her er tre eksempler hvor listene ikke samsvarer, tatt fra perioden mellom 1615 og 1627:

1: Bjørkan
• Leidangen i jordeboka lister kun én person: Simen Bierchen – hvert år fra 1617 til 1627.
• Tiendemanntallet derimot, lister alt fra ett til fire bruk i denne perioden. I 1615 og 1619 er Simen oppført, men fra 1621 av er ikke han med lenger. Der finner vi Ole, Johannes og enken.
• Landskylda i jordeboka har jeg kun sjekket for 1617 og 1627 hittil, og der er ikke gården oppført.

Som du antyder, så kan navnet til Simen ha blitt videreført i leidanglista etter hans død, og at denne enken da kan være enken etter Simen. Slik kan kanskje navnet stå i lista inntil en annen overtar denne gårdparten? Men hvorfor står ikke Ole og Johannes i leidangen?

2: Alstad
• Leidangen i jordeboka lister en Jon Alstad fra 1617 til 1626, og i 1627 en Einer Alstad.
• Tiendemanntallet lister tre personer i samme periode. Fra 1619-22: Jon, Einer og Erik. Fra 1624: enken (etter Jon?), Einer og Erik.
• I likhet med Bjørkan, er heller ikke denne gården oppført i lista over landskyld i 1617 og 1627.

Her virker det som om Jon "overlevde" i leidanglista etter sin død, og at tiendemanntallet er mer historisk korrekt.

3: Bjørklia
• Leidangen lister Hans Bjørkli fra 1617 til 1627.
• Tiendemanntallet lister Torgeir og Johannes/Johan Bjørkli i samme periode.
• Heller ikke Bjørklia er listet i landskyld-lista i 1617 eller 1627.

Her er det ingen samsvar mellom leidangen og tiendemanntallet. Kan da Hans Bjørkli ha vært en tidligere bruker?

[Ivar Ståle Ertesvåg]

Akkurat kva som er grunnen til avvik i kvart tilfelle kan vere vanskeleg å seie. For futen var det truleg viktigare at det vart betalt skatt, enn kva namn som vart ståande i lista. Det eg nemnde er mogelege grunnar; det kan vere fleire.

Landskyld i lensrekneskapen er berre for eigedomar som var krungods. Det meste av godset var på andre hender (Adel, lokale kyrkjer, presteembete, rikfolk, andre bønder.)
Ei skatteliste frå 1647 med opplysningar om eigarane er trykt i "Skattematrikkelen 1647", Hemne tinglag her: http://da3.uib.no/cgi-win/WebBok.exe?sl ... &storleik=
Her ser vi at på det tidspunktet er det "Hustru Milde" som får bygselavgift frå "Bierchelj" og Alstad. Dersom "Bierchøenn" (neste side) er Bjørkan, så er det ein "Chasper j Thrundhiemb" som får bygselavgifta. Altså private eigarar for alle gardane. Dei måtte krevje inn landskylda si sjølve (evt. ved at dei sette det vekk til fullmektigar).